Oświecenie jest jednym z najważniejszych okresów w historii kultury i myśli europejskiej. Termin ten pojawił się po raz pierwszy w artykule Immanuela Kanta z 1784 roku, gdzie został zdefiniowany jako wyjście człowieka z niepełnoletności, czyli braku samodzielnego myślenia. W tym artykule przeanalizujemy główne elementy definicji oświecenia oraz jego znaczenie dla rozwoju kultury i społeczeństwa. Odpowiemy na pytanie “Co to jest oświecenie” oraz przyjrzymy się sporowi między nowożytnikami a starożytnikami, który miał istotne znaczenie dla postrzegania sztuki i literatury w epoce oświecenia.
Spis treści:
- Oświecenie – definicja
- Wolność i rozum
- Spór nowożytników
- Oświecenie jako uniwersalny ruch
- Romantyzm
- Pozytywizm
- Młoda Polska
- XX-Lecie Międzywojenne
- Literatura współczesna
Zobacz także: Epoki w literaturze – przełomy w historii literatury
Definicja oświecenia
Oświecenie, zgodnie z definicją Immanuela Kanta, oznaczało wyjście człowieka z niepełnoletności, czyli niezdolności do posługiwania się własnym rozumem. Było to świadome i celowe posługiwanie się rozumem, aby poznać rządzące światem zasady i zyskać kontrolę nad rzeczywistością. Kant zachęcał ludzi do odwagi w posługiwaniu się własnym rozumem, stawiając hasło „Sapere aude!” (Miej odwagę być mądrym).
Oświecenie było także programowo świeckie, choć termin ten miał silne konotacje religijne. Chodziło o iluminację światłem wiedzy i postępu, a nie boskim blaskiem. Epoka oświecenia przyniosła przełomową zmianę w postrzeganiu czasu i historii. Nie były one już rozumiane jako opatrznościowy bieg dziejów ku zbawieniu, lecz jako proces świecki, ukierunkowany na doczesną przyszłość. Oświecenie było okresem, w którym człowiek zaczął wierzyć, że rozum wyzwolony z przesądów i uprzedzeń może stale się rozwijać i zdobywać wiedzę.
Wolność, rozum i działanie publiczne
Kant podkreślał, że do wejścia na drogę oświecenia potrzebna jest wolność. Oświeceniowa wolność oznaczała nieskrępowane uprzedzeniami działanie człowieka nakierowane na zmianę świata. Epoka oświecenia była związana z odpowiedzialnością i akcentowała racjonalną aktywność ludzi mającą na celu ulepszanie spraw publicznych i indywidualnego losu jednostek. Oświeceniowi filozofowie wierzyli, że rozum jest najważniejszym fundamentem ludzkiej aktywności i że człowiek może zdobyć kontrolę nad rzeczywistością dzięki rozwojowi swojego rozumu.
Ważnym elementem oświecenia było również upowszechnianie wiedzy. Nie chodziło tylko o pozyskiwanie wiedzy, ale także o jej rozprzestrzenianie i przekazywanie innym. Dzięki nowym wynalazkom, takim jak druk i gazety, wiedza mogła być szybko i szeroko rozpowszechniana. Encyklopedie, takie jak Wielka Encyklopedia Francuska, były ważnymi źródłami wiedzy i miały na celu opisanie wszystkich dziedzin nauki, sztuki i rzemiosła. Oświeceniowi intelektualiści uważali, że rozpowszechnianie wiedzy jest kluczowe dla przemiany społecznej i przemiany rzeczywistości.
Spór nowożytników ze starożytnikami
W okresie oświecenia miała miejsce istotna debata między nowożytnikami a starożytnikami dotycząca doskonałości sztuki. Starożytnicy uważali, że sztuka starożytna jest ponadczasowo doskonała i nieosiągalna dla sztuki nowożytnej. Jednak nowożytnicy, tak jak Charles Perrault i Bernard Fontenelle, argumentowali, że sztuka współczesna przewyższa sztukę antyczną pod względem wyrazu i możliwości artystycznych. Perrault twierdził, że w jego czasach sztuka osiągnęła wyższy poziom doskonałości, ponieważ odkryto wiele tajemnic wszystkich dziedzin sztuki.
Mimo to, antyk nadal był ważnym wzorcem estetycznym w XVIII wieku, zwłaszcza dzięki odkryciom archeologicznym, takim jak wykopaliska w Pompejach i Herkulanum. Johann Joachim Winckelmann, na podstawie tych znalezisk, sformułował epokowy wzorzec piękna, który opierał się na szlachetnej prostocie i spokojnej wielkości. Winckelmann uważał, że sztuka nowożytna osiągnęła doskonałość, przewyższając starożytność. Jego prace miały ogromne znaczenie dla rozwoju archeologii i historii sztuki.
W Polsce wpływ oświecenia był widoczny dzięki Stanisławowi Kostce Potockiemu, który promował estetykę klasyczną i twierdził, że klasyczna starożytność jest czystym źródłem smaku. Jego tłumaczenie pracy Winckelmanna „O sztuce u dawnych” miało duże znaczenie dla polskiej kultury i sztuki.
Oświecenie jako uniwersalny ruch
Oświecenie było okresem, w którym nastąpiła istotna zmiana w sposobie myślenia i postrzegania rzeczywistości. Było to uniwersalne zjawisko, które miało wpływ na wszystkie dziedziny ludzkiej aktywności. Oświeceniowi intelektualiści dążyli do poszerzania wiedzy i zmiany sposobu myślenia, aby przekształcić rzeczywistość.
Działalność oświeconych umysłów objawiała się nie tylko w uczonych traktatach, ale także w literaturze, publicystyce i polemikach. Ważnym źródłem wiedzy było dzieło Wielkiej Encyklopedii Francuskiej, która miała za zadanie opisanie wszystkich dziedzin nauki, sztuki i rzemiosła. Encyklopediści podkreślali nowatorstwo swojego projektu i twierdzili, że ich praca ma na celu stworzenie „mapy świata”, która nie tylko opisuje różne dziedziny, ale także pokazuje związki między nimi.
Oświecenie było okresem, w którym człowiek zaczął postrzegać rzeczywistość w sposób racjonalny i świecki. Zmieniło to sposób postrzegania czasu i historii. Człowiek przestał patrzeć na historię jako na opatrznościowy bieg dziejów ku zbawieniu, a zaczął rozumieć ją jako proces świecki, zorientowany na doczesną przyszłość.
Podsumowanie
Oświecenie było okresem, w którym człowiek wyzwolił się z niepełnoletności i zaczął posługiwać się własnym rozumem. Było to świadome i celowe działanie, które miało na celu zdobycie wiedzy i kontrolę nad rzeczywistością. Oświeceniowi filozofowie wierzyli, że rozum jest najważniejszym fundamentem ludzkiej aktywności i że człowiek może zmieniać świat dzięki rozwojowi swojego rozumu.
